Bu türden çalışmalar için önemli derecede uzmanlık ve yetkinliğe sahip olmak gerekir. Birçok bilim dalı ve mühendislik disiplinini beraber çalıştırmak gerekir. Başta yangınlar olmak üzere elektriksel etkilere bağlı hasar ve arıza tanımlarında riskin anatomisini ortaya koymak titiz ve özenli çalışmaları zorunlu kılar.

Bir eksperin etkin olabilmesi koşulu kesin biçimde tamamen ve öncelikli olarak kök sebebi bulabilmektir. Poliçe ve diğer sözleşmesel yükümlülükler ile hukuk bakımından süreci yönetebilmenin ön koşulu kök sebep tespitidir.

Bu çalışma güçlüğü ve mesleki sorumluluk, konusunda uzman kişiler ile iş birliğini zorunlu tutar. Aksi halde her iş yarım ve eksik olacaktır. Bu kritik eşiği her zaman akademisyenler ile kolaylıkla aşıyoruz. Bir kez daha kendilerine şükran ve minnetlerimi sunuyorum.

Konularına göre küresel ölçekte çok değerli konumu olan birçok akademisyen ile sayısız çalışma gerçekleştirdik. Bu çalışmalarda işimizi yapar iken ayrıca eğitildik. Bunlar arasında elektrik kaynaklı yangın ve hasarlar önemli yer tutuyor. Birbirinden farklı güçlük derecesi olan bir çok hasar sürecini beraber yönettiğimiz değerli hocamız, Prof. Dr. Osman SEVAİOĞLU’ na ayrı bir yer vermem gerekti. Gerek kök sebep analizleri gerekse eğitim ve projelerde yoğun iş birliği içinde idik.

Zamansız ve ani biçimde aramızdan ayrılması üzücü olduğu kadar yeri dolmayacak renkleriyle uzun süre belleğimizde kalacak.

Yurt içinde ve yurt dışında sayısız çalışmaları beraber yaptığımız Sayın. Prof. Dr. Osman SEVAİOĞLU ile bunları bir kitapta toplama isteğimiz vardı. Özellikle beraber yaptığımız çalışmaları derleyerek bir ön hazırlık yapmıştık. Bu çalışmaları sunumlar ile eğitimlerde de kullanmakta idik. Yarım kalan kitap projemizi tamamlayarak kendisine olan saygı ve sevgimizi hatırlatması üzere bu çalışmayı hazırladık.

Türk sigorta sektörü içinden başta iyi bir “Ankara’ lı” olarak ODTÜ Elektrik Mühendisliği Bölümü, EPDK Kurucu Üyesi değerli Prof. Dr. Osman SEVAİOĞLU çok güzel izler bırakarak geçti. Değerli anısına atfen sunarım.

En derin saygı ve sevgi ile…

Mustafa NAZLIER
………………

Elektrik Arızalarından Başlayan Yangınlar

Elektrik Arızalarının Nedenleri

• Yıpranmış, eskimiş, gevremiş, yırtılmış, dökülmüş izolasyon,
• Büyüyerek iletkene kadar uzanan ağaç ve bitkiler,
• Elektrik panosunun veya iletkenlerin üzerine çatıdan su akması,
• Rüzgâr, fırtına, kar veya araç çarpmaları nedeniyle iletkenlerin birbirinin üzerine ve/veya yere düşmesi,
• Yetkisiz kişerin direğe çıkması,
• Hayvanların direğe çıkması ve/veya yuva yapması

Elektrik Tesisatındaki Yanıcı Malzemeler

Elektrik tesisatında yanıcı özelliği olan temel malzemeler;

• Polietilen (PE) ve poli-Vinyl-Klorür (PVC) kablo kılıfları,
• Termik manyetik şalter ve kontaktörlerin gövdeleri,
• Plastik pano kutularıdır.

Elektrik Tesisatında Yangının Başlaması

Elektrik tesisatında yangın aşağıdaki iki farklı etkenden birisi ile başlar;

• Aşırı akıma bağlı ısınma, sıcaklık yükselmesi ve tutuşma
• Aşırı gerilime bağlı ark ve buna bağlı tutuşma

Aşırı akıma bağlı ısınma, sıcaklık yükselmesi ve tutuşma

• Kısa devre ve buna bağlı aşırı akım (normalin en az 10 katı) ortaya çıkar,
• Bu akımın, geçtiği bakır iletkenleri ısıtmaya başlar,
• Bu ısınmaya bağlı olarak Polyethylene (PE) ve Poly-Vinyl- Chloride (PVC) kablo kılıfları ve diğer plastik malzemeler; ısınır, yumuşar, cikletleşir, sıvılaşır ve sonunda akmaya başlar.
• Sıvılaşan PE ve PVC tıpkı diğer sıvı petrol türevleri gibi, aynı yanıcılığa sahiptir.

Polyethylene (PE), Poly-Vinyl-Chloride (PVC), XPLE kablo kılıfları, sıcaklığın ve ısının etkisi ile önce cikletleşir. Daha sonra ise sıvılaşır, tıpkı sıvı petrol gibi akmaya başlar.

Cikletleşme: Polyethylene (PE), PCV, XPLE malzemenin sıcaklık ve ısının etkisi ile şeklini kaybetmesi ve yumuşayarak sıvılaşmaya başlaması

Aşırı akıma bağlı ısınma, sıcaklık yükselmesi ve tutuşma;

• Bunun sonucunda kablonun izolasyonu açılır ve fazlar ve nötr iletkenleri birbirine temas eder,
• Bu temas noktasında sıcaklık daha da yükselir, hatta bazen ark dahi başlayabilir.
• Sonunda kablonun Polyethylene (PE) ve Poly-Vinyl-Chloride (PVC) kılıfı tutuşur ve yanmaya başlar.

• Tutuşan bu sıvı malzeme yanar vaziyette yere doğru akar ve altındaki diğer malzemeleri tutuşturur,
• Bu şekilde yangın genişler.

Yanmaz (Silikon) Kablo

• Fırın gibi yüksek sıcaklıkların olduğu yerlerde,
• Acil kaçış asansörlerinde kullanılır.
• Aleve ve ısıya 60-90 dakika süre ile dayanması gerekir.

Ark, Ark’a Bağlı Yangınlar;

Ark, birbirine temas etmeyen iki iletken arasında hava yolu ile elektrik akımının geçmesidir.

Arkın olabilmesi için iletkenler arasındaki;

• Mesafenin yeterince küçük,
• Gerilimin yeterince büyük olması gerekir.

Hava elektriği geçirir, yani geçirgendir.

Paschen Kanunu’ na^(*) göre birbirine temas etmeyen iki iletken arasına normal atmosferik basınç altında 0,1 mm aralığa 340 Volt uygulandığı takdirde ark başlar.

Her hava aralığı için belli bir ark oluşma gerilimi vardır. Bu gerilim uygulandığı takdirde ark başlar.

Paschen Yasası

Atlama Mesafesi: 300 Volt altında; 2,5 mm

Ark ve Ark’a bağlı Yangınlar

Ark’ın en somut örneği, birkaç Mega Volt^(*) gerilim altında gökten yere düşen yıldırımlardır. Yıldırım aslında bulutlardaki elektriğin yere inmesi ile oluşan arktır. ( ^(*) Mega Volt: 1 Milyon Volt)

İyi sıkılmamış vidalar; birleştirilen parçalar arasındaki boşlukta önce küçük arkların, daha sonra ise, mesafenin artması ile daha büyük arkların meydana gelmesine yol açar ve bu ısınma nedeniyle ergiyen PE ve PVC malzemeyi tutuşturarak yangına yol açmaktadır.

Ark sonucu oluşan Boncuklaşma (Topaklaşma)

Ark yüksek sıcaklık oluşturarak hava yolu ile akan bir elektrik akımıdır. Bu yüksek sıcaklık 1084 ^oC’ de ergiyen bakırı kolayca ergitir ve sıvı hale getirir. Sıvı hale gelen bakır, “cohesive” çekme kuvveti ile topaklaşır ve donar. Arkın sıcaklığı 2000 C – 5000 C arasındadır. Bu sıcaklıkta bakır kolayca ergir.

1. Doğrudan Aleve Maruz Kalma Sonucu Oluşan Boncuklar/Hava Kabarcıkları
2. Radyant (Işınımlı) Tünele Maruz Kalma Sonucu Oluşan Hava Kabarcıkları/
3. Ölçekli Bölmeye Maruz Kalma Sonucu Oluşan Hava Kabarcıkları/Boncuklar
4. Tam Ölçekli Bölmeye Maruz Kalma Sonucu Oluşan Hava Kabarcıkları/

1. Hasarsız Malzemede Keskin Sınır Çizgisi Olmaksızın Genişleyen Hasar Alanı
2. Artefaktta Yerçekiminin Görünür Etkileri
3. Yüzeydeki Kabarcıklar

1. Karşı İletkende Belirlenebilir İlgili Hasar Alanı
2. Hasarlı Alanın Dışında Görülebilen Bakır Çekme Hatları
3. Dairesel Lokal Girintiler
4. Küçük Bir Alan Üzerindeki Küçük Hava Kabarcıkları/Boncuklar ve Parçacıklar

Aşırı Isınma Sonucu oluşan Menevişlenme (“Vişne Çürüğü” Rengine bürünme)

Kısa devre akımı nedeniyle kablonun kısa bir süre içinde aşırı ısınması sonucunda yüzeyinde meydana gelen deformasyona “Menevişlenme” denir.

Aşırı sıcaklıkta güç kablolarının bakır iletkenleri vişne rengine dönüşmektedir.

Bu renk değişimi sonucunda iletkenin üzerinde “Vişne Çürüğü” (meneviş) renginde bir oksit tabakası oluşmaktadır. Bu renk değişimi, iletkenden kısa devre akımının geçtiği ve çok kısa zaman süresi içinde (milisaniye mertebesinde) iletkenin sıcaklığının aniden yükseldiği, buna bağlı olarak da, bakırın moleküler yapısının bozulduğu anlamına gelmektedir.

Güç kaybı ve yanma, direncin en fazla olduğu noktada olur. Bu nokta ise, bağlantının zayıf olduğu, buna bağlı olarak da direncin yüksek olduğu kontak (temas) noktalarıdır.

Bu durumda kısa devre bu noktada olur ve devrenin kısa devre noktasından itibaren tüketici noktasına kadar olan tarafında (sağ tarafında) kalan devre yanmaz, temiz kalır.

“Kaynak” ve “Kurban” Kavramları

Kaynak (Yangına neden olan unsur): İçinden geçen kısa devre akımı veya aşırı akım nedeniyle yangının başladığı kesici, kablo, trafo, motor, elektronik kontrol birimi gibi esas devre elemanı,

Kurban (Yangından etkilenen unsur): “Kaynak” tan başlayan yangından dolayı ortaya çıkan ısı etkisi ile dış kısmı tutuşan ve yanmaya başlayan, fakat içi temiz kalan eleman

Sıkça yapılan hata; “Kurban” ın, “Kaynak” ile karıştırılması ve bu şekilde teşhis ve tespitte yanılmadır.

Kurban: Dahili Pano – Yangının ısı ve sıcaklığı ile dahili pano dışarıdan cikletleşmiş, ergimiş ve islenmiştir.

Kablo Kesit Analizi; Kablonun, “Kaynak” mı “Kurban” mı olduğunun İncelenmesi

Kablonun içine bakılması: Eğer kablo “Kaynak” ise yanma içeriden dışarıya doğru olur, eğer kablo “Kurban” ise yanma dışarıdan içeriye doğru olur.

Yangının olmadığı yandaki odadaki kablonun dış kısmı hiç yanmamış ise, o zaman bu kablo “kaynak” değil, “kurban” dır. Zira, eğer bu kablodan kısa devre akımı geçmiş olsa idi, o zaman kablonun her iki odadaki kısımlarının aynı şekilde yanmış olması gerekir idi.

Giriş Koruma Sisteminin Yangını Önlemedeki Görevi

Kesintisiz güç kaynağının (KGK) DC barasında veya terminallerinde meydana gelecek bir kısa devre durumunda tesisin bulunduğu odanın giriş koruma sistemi akımı keserek yangını önlemelidir.

DC barasında veya terminallerinde kısa devre olması durumunda DC kısa devre akımını kesme görevi edinen NH bıçaklı sigortaların, AC kısa devre akımın kesme görevi ise bina iç tesisat panosundaki termik manyetik şaltere aittir.

Bina İç Tesisat Panosundaki Termik Manyetik Şalterin Koruma Görevi

KGK’nın DC barasında veya terminallerinde meydana gelecek bir kısa devre durumunda giriş koruma sistemi çalışmalı ve yangını önlemelidir.

Bunun için;

Kesicinin açma akım kapasitesi devredeki kısa devre akımından daha büyük olmalıdır,

Kesicinin nominal (anma) akımı KGK nın çektiği yük akımından daha büyük olmalıdır.

Kesicinin Nominal Akımı ve Açma Akım Kapasitesi

Nominal (anma) akımından daha yüksek akıma maruz kalan kesici; ısınır, ergir, yanmaya başlar, akımı kesemez, yangın çıkar.

Açma akım kapasitesinden daha büyük kısa devre akımına maruz kalan kesici; patlar ve yangın çıkarır.

Termik Manyetik Şalterin TCC Karakteristiği

Termik Manyetik Şalterin TCC karakteristiğindeki gri boyalı bölge kesicinin çalışmasının üretici firma tarafından garanti edilmediği bölgeyi göstermektedir. Bir başka ifade ile, bu bölge içinde kesicinin ne şekilde çalışacağı belli değildir.

Termik Manyetik Şalterin Koruma Bölgesi

Termik manyetik şalterin koruma bölgesi, onun TCC karakteristiğinin sağ ve üst tarafıdır.

Manyetik Rölenin Koruma Bölgesi

Termik manyetik rölenin koruma bölgesi onun TCC eğrisinin alt kısmıdır. Bu kısımda şalter, ½ cycle (8,33 milisaniye – 1 saniye) arasında çalışır ve devreyi açar.

Termik Manyetik Şalterin Parçaları

Isı ile çalışan iki-metalli termik rölenin çalışma süresi; 1 saniye ile 30 dakika arasındadır.

Kabloların TCC Karakteristikleri

Kablonun aşırı akıma ve kısa devre akımına karşı ısınma ve yanma durumunu gösteren akım-zaman karakteristikleridir. Kablonun kesiti büyüdükçe TCC Karakteristiği yukarıya doğru gider.

Kablonun Yanma (Tutuşma) Bölgesi

TCC Karakteristiğinin sağ ve üst tarafıdır.

Termik Manyetik Şalterin Rölelerinin Çalışma Sırası

Termik Rölenin geç çalışması ile ilgili sorunlar

Termik röle: 1 saniye ile 30 dakika arasındaki sürede çalışır ve devreyi açar. Özellikle, aşırı akımın düşük olduğu(*) durumlarda, bu süre çok uzayabilir, bazı durumlarda termik rölenin özelliğine göre 30-60 dakikaya kadar uzayabilir. Bu kadar uzun sürede kablo yanmaya ve tutuşmaya başlayabilir ve yangın büyüyebilir.(*) Yani, akımın nominal düzeyinden en fazla % 10-20 fazla olduğu durumlarda

Termik rölenin ayarı

Termik rölenin “Low, hot” (Aşağı, sıcak) ve “High- Cold” olmak üzere iki ayarı vardır. Şekilden de görüldüğü gibi, kablonun korunamaması durumunda “Low, hot” (Aşağı, sıcak) ayarı seçilmelidir. Bu durumda, “High, Cold” Ayarında korunamayan kablo “Low, Hot” Ayarında korunur hale gelmektedir.

Manyetik rölenin “Fast” ve “Slow” olmak üzere iki ayarı vardır. Şekilden de görüldüğü gibi, kablonun korunamaması durumunda “Fast” ayarı seçilmelidir. Bu durumda, “Slow” ayarında korunamayan kablo “Fast” ayarında korunur hale gelmektedir.

NH Tip Sigortalar

Üzerine tel sarılan bir sigorta buşonunun TCC eğrisinin karakteri değişmekte, yani, bozulmakta ve kabloyu koruyamaz hale gelmektedir.

Atmış sigorta buşonlarının üzerine tel sarılması sigortanın TCC karakteristiğinin bozulmasına yol açar. Bu durumda da, sigorta beklenen korumayı sağlayamaz.

Atmış sigorta buşonlarının üzerine tel sarılması sigortanın TCC karakteristiğinin bozulmasına yol açar. Bu durumda da, sigorta beklenen korumayı sağlayamaz.

Termik Manyetik Şalterlerin Ayarları

Termik manyetik şalterlerin kullanım amacına ve yapılacak işe göre ayarları bir, iki, üç, hatta bazen beş adet olabilir. Bu ayarların bazıları termik rölenin, bazıları ise manyetik rölenin ayarlanması için kullanılır.

Kesicilerin “On” ve “Off” konumları

Şalter mandalının “ON” veya “OFF” durumundan hangisinde olduğuna^(*) MUTLAKA bakılmalıdır. (*) Mandalın itfaiye tarafından indirilmiş olup olmadığı hususu da dikkate alınmalıdır.

Termik manyetik şalterin mandallarının yönü yangın esnasında panoda elektrik olup olmadığının anlaşılması bakımından son derece önemlidir. Termik manyetik şalterin mandallarının yönü onun konumunu gösterir

Termik manyetik şalter bakalitten imal edildiği için yangının sıcaklığı ve ısısı ile yanarak beyaz küle döner ve ellenince toz halinde dağılır ve tüm deliller kaybolur.

Bu nedenle, termik manyetik şalter ve mandalı incelenirken son derece dikkatli davranılmalı ve ellenmeden önce mandalın durumunun fotoğrafı mutlaka çekilmelidir.

Termik Röle

Termik röle içinde sıcaklık ile farklı genleşen iki metal olan bir aşırı akım koruma aygıtıdır. Bu metaller genellikle bakır ve çinkodur. Bu metallerden daha fazla genleşen bükülerek kesicinin kontağını kapatır veya açar.

Sadece sigorta ile koruma yapılamaz, aşırı akım koruma için sigorta ile birlikte termik röle de kullanılmalıdır. Düşük aşırı akımlarda sigorta 3000 – 10.000 saniye gibi, yani, 12, 24 veya hatta 48 saat gibi, uzun süre boyunca çalışmayabilir. Bu süre esnasında yangın başlayabilir ve ilerleyebilir.

Gerilim Yükselmesinden Kaynaklanan Yangınlar

Tüm elektrikli cihaz, alet, ekipman ve malzemeler üreticiler tarafından belirlenen çalışma gerilimi limitleri içinde çalışırlar.

Bu limitler genellikle ± % 10 dur. Tüm elektrikli cihaz, alet, ekipman ve malzemeler; mono faz – 220 Volt ± % 10 gerilim değişimi şartları altında çalışır.

Kabul edilebilen çalışma gerilimi;

En yüksek; 220 + 22 Volt = 242 Volt,

En düşük; 220 – 22 Volt = 198 Volt olabilir.

Yüksek enerji ihtiyacı sistemler, tri faz – 380 Volt ± % 10 ile çalışmaktadır.

Gerilim yükselmesinin olduğu nasıl anlaşılır?

Şebekeden kaynaklanan gerilim yükselmesi tesisatın tüm noktalarında aynı anda olur.

Buna bağlı olarak, tesisatın tüm noktalarındaki cihaz, alet ve ekipmanların terminal giriş noktalarında bu gerilim kendisini gösterir.

Bu gerilime maruz kalan tüm bu cihaz, malzeme ve ekipmanlar üzerinden aynı anda aşırı akım^(*) geçmeye başlar. (*) Aşırı akım: Normal akımın % 10-100 fazlası

Bu aşırı akım, söz konusu cihaz, malzeme ve ekipmanın içinden belli bir süre(**) geçmeye devam eder. Bu süre esnasında söz konusu cihaz, alet, malzeme ve ekipman ısınır, deforme olur, sıvılaşır, tutuşur ve yanmaya başlar. Bu yanma daha sonra tesisatın diğer noktalarında cihaz, malzeme ve ekipmanda kısa devreye, diğer tutuşma ve yanmalara yol açar. (**) Belli bir süre: Birkaç dakika ile birkaç on dakika arası

Gerilim yükselmesinin nedenleri

Faz Yüklenmeleri Dengesiz olan bir Tüketicide;

Dengesizlik nedeniyle ortaya çıkan nötr akımı, nötr hattından geri döner.

Nötr hattı kopmadığı sürece tesisatta, gerilim yükselmesi, aşırı akım gibi hiçbir kötü şey olmaz.

Faz gerilimleri yaklaşık olarak birbirinin aynısıdır, faz akımları ve açıları farklı olabilir.

Aşağıda açıklanan iki nedenle tüketici tarafındaki nötr noktası topraklanamaz.

Gerekçe 1: Her ne kadar doğru bir çözüm gibi görünse de, tüketici tarafındaki nötr noktası topraklanmamalıdır. Bu noktanın topraklanması durumunda, nötr hattı koptuğu takdirde, cihazın dış gövdesinde; Vn = Va + Vb+Vc ≠ 0 şeklinde tehlikeli bir nötr gerilimi oluşmaktadır.

Gerekçe 2: Tüketici tarafındaki nötr noktasının topraklanması durumunda, Ia + Ib + Ic ≠ 0 akımı bu topraklama yolu ile toprağa akacak, nötr hattından akım geçmeyecek, bu durumda, Kaçak Akım Rölesi hatalı olarak “Kaçak akım var” sinyali verecek ve gereksiz yere devreyi açacaktır. Kaçak Akım Rölesinin gördüğü akım: Ia + Ib + Ic ≠ 0

Dengesiz yüklenmiş bir iç tesisat: Her ne kadar faz yüklerindeki dengesizlik nedeniyle ortaya çıkan nötr akımı nötr hattından akıyor olsa da ve bundan dolayı hiçbir sorun çıkmıyor gibi görünse de, nötr hattının herhangi bir nedenle kopması durumunda, faz gerilimleri tamamen değişebilir, bazı fazların gerilimi aşırı şekilde yükselebilir ve bazı fazların gerilimi ise aşırı şekilde düşebilir. Bu nedenle, faz yüklerindeki dengesizlik mutlaka giderilmeli ve faz yükleri bağlantılar yeniden düzenlenerek dengelenmelidir.

Nötr – toprak bağlantısı kopmadığı sürece yükler dengesiz olsa dahi, faz gerilimleri 220 Volt rms değerinde kalmaya devam eder.

Faz yükleri dengesiz olan bir sistemde, nötr – toprak hattının kopması nedeni ile fazlardan birisinin veya her ikisinin geriliminin 220 x √3 = 380 Volt’ a yaklaşması durumunda, KGK’ nın o faza bağlı elektronik parçaları yanacak, ark yapacak ve kısa devre olacaktır. Bu kısa devre sonucunda giriş kablosunda, eğer termik manyetik şalter veya sigorta tarafından doğru bir şekilde korunmamış ise, yangın çıkar.

Elektrik tesisatlarında yapılması gereken işlemler

Metal altyapı ile elektrik iç tesisatı birbirinden olabildiğince uzak tutulmalıdır.

Kurallara aykırı olarak el ile yapılan bükme şeklindeki bağlantılar zamanla gevşer, ark yapar, ısınır ve yangın çıkarır.

Kurallara aykırı bağlantılar – zayıf bağlantı / bakır-alüminyum bağlantı elemanı

Bakır-alüminyum ve alüminyum-bakır geçişlerinde özel bağlantı elemanı kullanılmalıdır.

Söz konusu eleman enerji santrallerinde bakır- alüminyum ve alüminyum-bakır kablo geçişlerinde bağlantı (tutturucu, birleştirici) aparat olarak kullanılmaktadır.

Bağlantı elemanının aynası ile kablo başlığı arasındaki 1-2 mm’ lik boşlukta ark meydana gelebilmektedir.

Bağlantı elemanındaki boşluğun nedeni, muhtemelen dikey durumdaki alüminyum kablonun kendi ağırlığı ile kelepçelerinden sıyrılarak aşağıya doğru kaymasıdır.

Ark sonucunda bağlantı elemanının içinde meydana gelen gaz sıkışması ve balonlaşma sonucunda elemanın dış yüzeyinde delinmeler oluşmuştur. Bu delinmeler bu kabloda ark ve kısa devre olduğunun işaretidir.

Yangın Başlangıç Noktasının Saptanması

Yangın mahallindeki kullanılarak yere atılan MAP(*) tüpleri yangının tam olarak başladığı noktayı gösterir. (MAP: Mono Amonium Phosphate, yangının söndürülebilmesi için kullanılan kimyasal toz dolu tüp)

Kurban cihaz / malzemelerin yanan yüzlerinin baktığı yön yangının başlangıç noktasını gösterir.

Bir elektrik motorunda, eğer yanmanın sebebi motorun içindeki bir arıza ise, o zaman statorun sadece bir yüzünde yanma işareti göstermez, her tarafında aynı şekilde yanma işareti gösterir. Aşağıdaki görselde; motor yangının kaynağı değil, kurbanıdır. Yandığı yüzünün baktığı yön yangının başlangıç noktasını gösterir.

Yangın mahallindeki kurbanların yanan yüzlerine dik olarak çizilen vektörlerin birbirleri ile kesişme noktası yangının tam olarak başladığı noktayı gösterir.

Stator Sargılarından başlayan Yangınlar

Stator sargılarının uzun süre yüklenme nedeniyle, aşırı ısınması ve buna bağlı olarak da bu sargılardaki epoxy-resin izolasyonunun yanarak / ergiyerek bozulması ve açığa çıkan iletkenlerin bozulan bu noktalarda birbirine temas ederek stator sargılarında faz toprak ve/veya faz-faz kısa devre arızasının meydana gelmesidir.

Fabrika / atölye yangınlarının önemli bir kısmı rotor sıkışmasından dolayı stator sargılarından aşırı akım geçmesinden dolayı ortaya çıkmaktadır.

Rotorun; üzerindeki yükün, fanının, rulmanlarının sıkışması nedeniyle aşırı akım çekmesi ve bu akımın stator sargılarını ısıtarak tutuşturması sonucunda yangın çıkmaktadır. Bu ve benzeri durumların önüne geçebilmek için, stator sargısını koruyan termik rölenin ayarının doğru yapılmış olması gerekmektedir.

Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi, yangına yol açan kısa devre eğer, A noktasında, yani elektrik motorunun dışında bir noktada başlamış olsaydı, o zaman kısa devre akımı şekilden de görüldüğü gibi, A noktasından aşağıya doğru, doğrudan doğruya toprağa akacak ve motora uğramayacaktı. Bu durumda da, motorun stator sargılarının temiz (yanmamış durumda) kalması gerekmektedir.

Rotoru sıkışarak dönemez hale gelen bir motorun ters e.m.k.’i sıfır olur ve bu durumda stator sargısı 220 Volt (AC, r.m.s.) gerilim ile karşı karşıya kalır ve üzerinden 220 / √(R2 + x2) düzeyinde bir aşırı akım geçer.

Yangın mahallinde, özellikle yangının başladığı noktada elektrik motoru olması durumunda bu motorların stator sargısı MUTLAKA açılmalı ve içi incelenmelidir. Aşağıdaki örnekte motorun stator sargısı temiz çıkmıştır.

Stator sargısı incelemelerinde sargının filesindeki yanma ile sargının kendisinin yanması birbirinden ayırt edilebilmelidir. Bazen, dışarıdan gelen ısının etkisi ile sargının kendisi yanmadığı halde, sargının filesi yanabilmektedir. Bu durum motorun “kaynak” değil, “kurban” olduğunun kanıtıdır.

Sargılar, dışarıdan gelen ısının etkisi ile sargı dışarıdan yanabilir. Bu durum, motorun “kaynak” değil, “kurban” olduğunun kanıtıdır.

Elektrik panosu yangınları

Çoğu zaman panonun içindeki tüm elemanlar istisnasız yanar ve geriye şekli bozulmayan beyaz bir kül kalır ve bu kül ellenince şekli bozulur, toz olarak dağılır ve panonun tabanına dökülür. Bu durumda da, panodan geriye saç kasadan başka hiçbir şey kalmaz.

Panonun içindeki elemanların tümüyle yanması ile elemanla panonun tabanına dökülür ve panonun içi tamamen boşalır. Kabloların XPLE kılıfları tamamen yanar ve kesit analizi yapmak imkânsız hale gelir. Termik manyetik şalterlerin değil mandallarının konumları, kendileri bile yok olur, kaybolur. Bu durumda da, termik manyetik şalterlerin yangın esnasında “ON” veya “OFF” durumunda olduklarını anlamak imkânsızlaşır. Yanan elemanların “Kaynak” mı “Kurban” mı olduklarını anlamak imkânsızlaşır,

Panonun içindeki bakır iletkenler üzerlerindeki XPLE kılıf tamamen yandığı için yangının başlangıç nedeni hakkında hiçbir fikir vermez, Bu durumda, panonun dışında panoyu besleyen kabloların XPLE kılıflarının incelenmesi ve onlar üzerinde kesit analiz yapılması gerekmektedir.

Dış etki ile yanan panodaki elemanlar eğer ısı çok fazla değil ise veya yakma işlemi kısa sürmüş ise, pano içindeki yerlerini ve bütünlüklerini muhafaza ederler. Bu durum ve görünüm bu panonun ve içindeki elemanların “Kurban” olduğu anlamına gelir.

Çoğu zaman panonun içinde hiçbir şey kalmaz, tüm deliller yok olur. Yangın kendisi ile birlikte kendisine yol açan olay ile ilgili delilleri de yakar, yok eder.

Panonun tabanına dökülen XPLE kılıfı yanmış bakır iletkenler yangının başlangıç nedeni ile ilgili olarak hiçbir fikir vermez.

Trafo yangınları

Trafo merkezi yangınları trafonun içindeki yağın tutuşması ve bunun ardında da kabloların yanmaya başlaması ile ilerleyen yangınlardır.

Trafonun tankı mineral yağ ile doludur. Mineral yağın iki görevi vardır; trafonun soğutulması ve sargılarının elektrik izolasyonunun güçlendirilmesidir.

Yağ sızmasının nedenleri:

Trafo tankının içindeki sıcaklığın ve basıncın ark veya kısa devre nedeniyle yükselmesi ve Buchholz rölesinin arızalı olması veya ayarının yanlış yapılması nedeniyle bu durumu algılayamaması,

Trafo tankının gövdesinin çürümesi delinmesi veya hermetik trafolarda esneme yerlerinde meydana gelen metal yorulması,

Buchholz Rölesi:

Buchholz rölesi trafo tankının içinde sıcaklığın yükselmesi ve buna bağlı olarak da basıncın yükselmesini algılayan ve bu durumda trafonun giriş ve çıkış gerilimlerini kesmeye yarayan kesicilere emir veren ve bu şekilde trafoyu yangından koruyan röledir.

Trafo köşkünün içinde mukavemet sağlayan çelik karkas örgü vardır. Çelik, yangın nedeniyle ortaya çıkan yüksek sıcaklıklarda içindeki karbonun yanması, yok olması nedeniyle yumuşak adi demire dönüşür. Adi demir dayanıksızdır, kolayca bükülür ve kopar. Bu nedenle yangından sonra trafo köşkü de kullanılamaz hale gelir.

Sanayi tesislerindeki büyük güçlü elektrik motorları kısa devre esnasında rotorlarındaki kinetik enerjinin elektrik enerjisine dönüşmesi nedeniyle, generatör gibi çalışırlar ve trafonun sekonder tarafından kısa devre noktasına akan akıma katkıda bulunurlar. 1-3 saniye kadar süre ile devam eden bu akım, rotorun durması ile son erer. Trafonun sekonder tarafından primer tarafına doğru akan bu kısa devre akımı, eğer röle tarafından zamanında kesilemez ise trafoyu yakabilir.

Orta gerilim ayırıcıları ve sigortaları

Topraklı ayırıcı üzerinde bir ayırıcı bir de OG sigorta(*) olan bir ekipmandır. (*) üç fazlı, yani üç adet

Topraklı ayırıcı direk üstüne tesis edilir ve yerden kumanda edilir.

Atan OG sigortaların yerine kural, tüzük ve yönetmeliklere aykırı olarak tel bağlanmakta ve bu tel kısa devre arızası durumunda ergiyerek akkor halinde yere akmakta ve yerdeki otları ve çalıları yakarak yangın çıkarmaktadır.

Çözüm: Bunun yapılmaması, direk diplerindeki ot ve çalıları biçilmesi, yok edilmesi, direk diplerine 5 metre çapında daire şeklinde beton dökülmesidir.

Rüzgar Enerjisi Santrallerinde (RES) yangın hasarı incelemeleri

Yangını besleyen temel malzeme/madde; kanatlar ve nasel fiberidir. Gövde çeliktir. Bunlar yanmaz. Bununla birlikte, naseldeki dişli kutusunda yağlamaya yarayan 450 litre (2 varil) GRES yağı bulunmaktadır. Bu yağ yanmıştır.

RES’ lerde yangın, elektrik üretim, besleme ve çevirim sistemindeki kısa devreden veya aşırı akımdan başlar.

Güneş Enerjisi Santrallerinde (GES) yangın hasarı incelemeleri

Yangın kaynağı olan temel ekipmanlar; inverter, trafo ve enerji panolarıdır.

İnverter özelinde gelişen bünyevi kısa devre / komponent hasarı sebebiyle inverter tamamen yanabilmektedir.

Çatı Tipi Güneş Enerjisi Santrallerinde yangın hasarı incelemeleri

Çatıya yakın konumlandırılan string tip inverter içerisindeki kondansatörlerin bünyevi arızası sebebiyle başlayan yangın sonucu işletmenin depo kısmı tamamen yanmıştır.

İş makinelerinde yangın hasarı incelemeleri

İçten yanmalı motorun elektrik tesisatlarında oluşan kısa devre sebebiyle yağ / yakıt tutuşması sonucu makine tamamen yanmıştır.

Elektronik cihazlarda yangın hasarı incelemeleri

Klima iç ünitesinin iç enerji hattında oluşan kısa devre sebebiyle içeriden dışarıya doğru sirayet eden ısı sonucu yangın hadisesi meydana gelmiştir.

Trafo merkezi yangın hasarı incelemeleri

154 / 33 kV Trafo-2’nin 154 kV yedek kablo başlıklarında bir saat süre ile 154 kV AC gerilim testinin yapılabilmesi için test buşingi ile kablo başlığı arasında geçici olarak bağlanan bakır iletkenin test tamamlandıktan sonra her iki taraftan sökülmesi ve dışarıya çıkarılması gerekirken, sadece test buşingi tarafından sökülmüş olması, kablo başlığı tarafındaki bağlantının ise sökülmesinin ihmal edilmiş olmasından dolayı ortaya çıkan kısa devre sonucu yangın hadisesi meydana gelmiştir.

İhmal / ağır kusur yangın incelemeleri

Yangının; fabrikanın arka tarafındaki açık alanda atılmış/stoklanmış ambalaj kartonlarının tutuşması/yanması sonucunda meydana gelmiş olduğu, arka sahada bulunan prefabrik kulübede mola veren/istirahat eden işçilerin içtikleri sigaraların izmaritlerini yere atmaları sonucunda tutuşmuş/yanmaya başlamış olduğu saptanmıştır.

En derin saygı ve sevgilerimizle….